Nöiji Ortografii

Wie sell mer Zȕritütsch schriibe?

D Büecher vom Ghȁischt Hermann, won er ìm Ȁigeverlaag ùnd dùr d Bioengineering publiziert hȁt, wiised e zìmli ùnderschìdlichi ùnd schwankedi Ortografii uuf.  Ì de «Gschichte vo Geschter und Vorgeschter» ùnd ìm letschte Titel «Früe im Joor» hani mi drùm bìmüet, d Ortografii z verȁinhȁitliche. Bsùnders d Ùnderschȁidig vo langen ùnd chùùrze Vokȁȁl hani aagfange konsekwȁnt schriibe. Was i aber bìs jetz nöd berȕcksìchtiget han, sìnd di verschìdne Vokaalfaarbe. Ìm Zȕritütsche wërded jo Vokaallängenen ùnd Vokaalfaarbe nöd wie im Hoochtütsche «komplementäär» vertȁilt. Ìm Hoochtütschen ìsch z.B. es langs "i" (z.B. 'mir') ìmmer gschlossen uusgschproche, es chùùrzes "i" ìmmer offe (z.B. 'mich'). Ȕber di vìle Probleem wo das ì de hoochtütschen Ortografii gìt, wott i mi doo lieber nöd uusloo... Ganz anderscht giiget daas aber ìm Zȕritütsche: Doo sìnd nȁmli d Vokaalfaarbe nöd öppe nù Variante vo ȁim Foneem, si sìnd — zmìndescht tȁilwiis — bìdütigsùnderschȁidendi Elemȁnt. Dem wotti mìt dëre nöjen Ortografii jetz Rȁchnig trȁȁge, esoo das au Lüüt wo kȁi Zȕritütsch reded d Teggscht rìchtig uusschprȁche chönd, bzw. ebe noovollzie chönd, wie öiseri Schprooch wȕrkli töönt. Doodezue e paar Biischpiil (en uusfüerlichi Bìschriibig vo der Ortografii chùnnt dȁnn schp‍ȍȍter no!):

Langvokȁȁl

Hoochtütsch (hd) ihr (2. Person Plural) : Zȕritütsch (zd) "ììr".
➛ S langen ìì wììrt offen uusgschproche, d Vokaalfaarb ìsch also wie ìm hd. Wort "bitte".
aber:
hd. Ire (Mann aus Irland) : Zd. "Iir".
➛ S langen Ii wììrt ì dem Fall gschlossen uusgschproche, wie hd. Ire.

Hd. der Aal (Fisch) - die Aale : Zd. der Aal, D Ȍȍl
➛ S langen Ȍȍ wììrt offen uusgschproche, öppe wie französisch cœur.
aber:
Hd. das Öl : Zd. s Ööl
➛ S langen Öö wììrt gschlossen uusgschproche, genau wie ìm Hoochtütsche.

Hd. Reihe : Zd. Rȁȁje
➛ S langen ȁȁ wììrt offen uusgschproche, öppe wie ȁnglisch man, can
aber:
Hd. zäh : Zd. zääch
➛ S langen ää wììrt geschlossen uusgschproche, genau wie im Hoochtütsche.

Chùùrzvokȁȁl

S Gliiche gìlt fȕr di chùùrze Vokȁȁl, au doo gìts beedi Faarbe!

Zìger (offe)
aber:
Zigerette (gschlosse)

ìne (Hd. ihnen, offe)
aber:
ine (Hd. hinein, gschlosse)

ìs (ins, offe)
aber:
is ('Enklitischi' Chùùrzform vo 'öis', gschlosse)

grìtte (hd. geritten, offe)
aber:
Gritte, Grittibȁnz (gschlosse)
«Ich bì mìt dëre Gritten ìn Wald use grìtte!»

tùnnere (donnern, offe)
aber:
Tunell (gschlosse)

m‍ȍchted (offe)
aber:
möged (gschlosse)

Hȕtte (offe)
aber:
büte (bieten, gschlosse)

elȁktrìsch (offe)
aber:
Tränaasch (Drainage, geschlossen)

Ȕbersicht

Ȁifachi Vokȁȁl

Schriibig	Foneetisch	Biischpiil
a aa	ɑ ɑ:	abe, faare
e ee	e e:	hebe, leere
i ii	i i:	ine, siine
ì ii	ɪ ɪ:	ìne, Gschììr
o oo	o o:	obe, Oore
u uu	u u:	ufe, Uure
ù ùù	ʊ ʊ:	ùne, chùùrz
ä ää, ë ëë	ɛ ɛ:	schtärcher, bäägge, Wërt, nëë
ȁ ȁȁ	æ æ:	wȁge, wȁȁge
ö öö	ɵ ɵ:	möged, Röösli
ȍ ȍȍ	œ œ:	mȍchted, tȍȍrfed
ü üü	y y:	büte, büüne, Füür
ȕ ȕȕ	ʏ ʏ:	Hȕtte, fȕȕrchoo, wȕȕr

Diftong

Schriibig	Foneetisch	Biischpiil
ȁi ȁȁi	æi̯ æ:i̯	Rȁi, Rȁȁje, zwȁi
ääi	ɛ:i̯	trääi(e)t, määi(e)t, sääi(e)t, Chrääje
ei	ei̯	sei, frei, Zwei
oi*	oi̯	Boiler, Boy*
ui**	ui̯	ui!, ìm Hui, pfui**
öi	ɵi̯	nöiji, wöische, chöie
äu, eu, ȍi***	œi̯	Gìbäu, Mäuder, treu, heusche
ie	i̯ə	Chriesi, Rieme
ue	u̯ə	Ruebe, zuenëë
üe	y̯ə	müese, rüebig

 

*) Nùr ì Fröndwörter

**) Nùr ì luutmoolerische Wörter

***) Ȁigetli wäärs mögli, die Variante mit nùr ȁim Zȁiche z schriibe, ich ha mi aber nonig dezue chönen entschȁide, wìll bì vìllne Wörter halt d Schriibig au no en Aahaltspunkt zùr Wortgschicht gìt, z.B. Mäuder < Maudi, Bäum < Baum, Träum, Traum, etc.
Ȁifacher ìsch die Entschȁidig, wȁmmer sich  ȕberlȁit, ob mer sell ä und ë zȁmeleggen ì ȁis Zȁiche. Deet mues mer fascht zwoo Variante schriibe, wìll wie sell mer sùscht «wëër» (wer, betont) vo «wäär» (wäre) underschȁide? Bì allnen andere Wörter vo dëre Grùppe chamer di gliichen Argumȁnt voorbrìnge wie fȕr äu, eu: Z.B. «gääbt» (gäbe), aber «ggëë» (gegeben), «sää(i)e (säen), aber trëë(i)e (drehen).