Wȁmmer bì öis z Wald ìm Doorf ùmelueget ùnd no Nȁme suecht, won ùf e früeneri Täätigkȁit von Bsìtzeren Uufschluss gìt, mues mer si scho ùf di alte Bìzȁichnige zrùggerìnnere. Zùm z ùnderscht ìm Dorf aafange, deet ìm Loch ùne hìnder de hȕtige Chlääraalaag, ›d Tobelmȕli‹. Woorschiindli ìscht doo, als ȁis von eltschte gwërblichen Objȁkt, scho ìm Mìttelalter Chorn gmaale woorde. Ìm eerschte Walder Bìvölkerigsverzȁichnis vom Hȁiri Chrȁbser, ìscht ìm Tobel ìm 1634i en Chaschper Egli, Mȕller, si Frau Maria Hotzìn ùnd Margritli, 12- ùnd Hansli, 8-jȍȍrig, uufgfüert. S Joorziitbuech vo de Chìlen erwäänt aber scho 1554 en Ruedi von Tobel, Mȕller zù Tobel. 1566 en Mȕller Jakob Egli, ùnd ìm 1617i hȁt si de Tobelmȕller s eerscht ùnd em 1. Mai 1629 s zwȁit Mool verhürootet.
Dȁnn ìscht aber grad oben am Tobel d Blȁiki mìt em hȕt groosse Fabrìkareal, won druufhiitüütet, das doo ì früenere Ziite Schtoff bblȁikt woorden ìscht. Das hȁisst, das mer doo de gwobe Schtoff ùf de Wìse füecht de Sùnen uusgsetzt hȁt ùnd esoo en hellere Riischte, Liinen oder au Baueleschtoff ȕberchoo hȁt. Wȁmmer dȁnn gnäuer ùmelueget, cha mer si guet voorschtele, das am Tùrm, das ìscht das hööch ùnd schmaal gschìndlet Huus a der Joone zue, zù sȁber Ziit die lange Schtoffbaane no em Blȁiken ùnd Wȁsche zùm Trȍchnen uufghȁnkt woorde sìnd.
›Schpìttel‹ wȕȕrd ȁigetli ùf öppis Chrankehuusäändlis hiiwiise. Ich wùùrd glaube, dë Name chönnt mìt ›de Hȁlfferei‹ ìm Zȁmehang schtoo, won scho ìm 1303 dùr de Pfaarer Ulrich Störi gschtìftet woorden ìscht, hȁt zwoor ȁigetli de Sìnn ghaa, em Pfarrhërr ì siiner Uufgoob z hȁlffe, die wiitläuffig Gmȁind z bìtreue, ùnd ìscht jo z Wald au di eerscht Schuel gsii.
Dȁnn ìscht e ganz ìntressants Quartier hìnder de Schȁidegg ùnd em Zìpfel ùne. Deet hȁt zù miner Buebezit de Chüeffer Chȁgi sini Fass ùnd Fȁssli gmacht. Das Huus hȁisst aber Schmìttebach ùnd düütet druuf hii, as doo emool e Schmìtte mues bìtrìbe woorde sii, dȁnn vom Bach won nȁbetaberuuschet chùnnt dë Name nù bìdìngt. Ìm 1803 hȁt dë Bach no Schliifibach ghȁisse, no ere Schmìtte, won derbej au e Schliiffigrȁchtikȁit derzue ghöört hȁt. Die Schliiffigrȁchtigkȁit ìscht no den Uufzȁichnige vom Hȁiri Chrȁbser 1633 vomene Jörg Lȁtsch gchaufft woorde. Nach den alte Wasserrȁcht vo de Saagerȁifabrìk ìscht die Schliiffi ìm Tobel hìne gschtande, öppe deet, won hȕt d Pùmpwërch von Wasserversoorgige schtönd, ùnd hȁt dem Bach langesziit de Name ggëë.
[ 17 ]
Nȁbet em Schmìttebach schtoot es hööchs Huus, won ìm ùnderschte Schtock amig en hööche Fabrìksaal ghaa hȁt. Das Huus zùr Farb hȁt hȕt no e verwȁschni Bìschrìftig draa: ›...… Druckerei‹, cha mer no guet lȁse. Was aber doo trùckt woorden ìscht, ob Ziitig oder Schtoff, hani zeerscht müesen abchlääre. Es hȁt si ërgëë, das Schtoff oder Baumwùll-Trùckerei mögti rìchtig sii. Fäärber hȁts no den alten Uurkùnde z Wald scho ìm 16. Joorhùndert ggëë. Scho 1578 wììrt Uli Schaufelberger ›der Verwer‹ gnȁnnt. Dùr ali schpȍȍtere Joor wëërded z Wald ìmmer Fäärber ìn Bìvölkerigsverzȁichnissen uufgfüert.
Dȁnn hȁts aber grad wisewii vom Zìpfel de Brauhoof, wo früener emool zù de Brauerei Hess ghöört hȁt, wo dȁnn ìs Hìnderdorf zȕglet hȁt, wìll mer a sȁbem Schattepoort hìne besseri Iis-Chȁller hȁt chöne boue. Di alten Iis-Chȁller sìnd dȁnn ì de Folg vom Metzger Zùberi als Schlachthuus ùmfùnkzioniert woorde.
Ìm Schtampf oberhalb vo de Paanlìnien ìscht, wie de Name sȁit, e Schtampfi gloffe. Die hȁt mìt zìmlicher Sìcherhȁit zùr Gërberei ghöört, wo bìs ìs letscht Joorhùndert ›ìm Bööl‹, hȕt Wìndegg, bìtrìbe woorden ìscht. Mer schriibt zwoor ìn alten Uurkùnde ìmmer vom Gërber ì de Hefere, aber die Örtlichkȁite sìnd schiinbar nȕd ìmmer ase gnau bìschrìbe woorde, ùnd de Sùnebërg hȁt bìs Ȁnds 1800 em Gërber Chrauer ìm Bööl ghöört. Au sìnd jo eerscht mìt de Reschtaurierig vo de Wìndegg ùnd em Iibou vom Gmȁindssaal ì di alt Wìnkelschüür no alti Schöpf vo dëre Gërberei ewägg choo. No hȕt züüged ùf em Tach vom Chìlegmȁindshuus di sȁben ȁigenaartige Lukarne dervoo, das ì dëre Schüür früener ggërbti Tierhüt trȍchnet woorde sìnd. Zù de Schtampfi z sȁȁge, sìcher ìscht, das doo Gërberlooë vo Ȁichen ùnd Tanerìnde gmacht woorden ìscht, aber s ìscht au Gëërschte gschtampfet woorden ùnd Rollgëërschte fȕr d Sùppe gmacht. Dȁnn aber hȁissts (nach Hess: ›Aus vergangenen Tagen‹), die Schtampfi seig mìt zwee Schtampfschtöössel uusgrȕschtet gsii ùnd dezue mìt eme Blöönischtöössel. Blööni ìscht no ì dem Joorhùndert bbrùcht woorde fȕr d Bettwösch z blööne. Aber au ìn Chalch zùm d Chùchene wiissge hȁt mer mȁischtens Blööni driitoo. Vo waas ùnd wie mer das Pùlver gmacht hȁt, etbäärt si miim Wȕsse. Es hȁt aber amel no ì mȁnger alte Chùchi no eso Blööniseckli ì Liinen oder Bauelen iibbùnde ghaa. Au ìm Riet hìne sìnd ›Schtampf‹ ùnd ›Gërbi‹ zwoo Örtlichkȁite, won ùf en äändliche Bìtrììb wie ›de Bööl‹ hiiwiised.
Dȁnn hȁt ìm Walder Doorf ȁis von früenere Sidewìndereigìbäu müese de ›Wabe‹ Platz mache. [ 18 ] Di zwȁiti, di Hotzschi Wìnderei, ìscht ìm Schpìttel ì s Pott Honeggers bìhȁimatet gsii, won hȕt no ìm Tachschtock e typischi Fabrìkfȁischterrȁȁje vo dem früenere Gwëërb chȕndt. Joorzaal 1805.
[ 19 ]