En alte Prueff: Wagner

Ì jedem Doorf hȁts früener ȁin oder e paar Wagner ggëë. Ase wȁiss ich no von ere Ziit wo z Wald 4 Wagnereien ìres Uuskomme ghaa hȁnd.

Dëë won ich am beschte kȁnnt hȁn, ìscht de Wagner ì der Tüüffi ìm Hüebli gsii. Dem siin Vatter hȁt au scho früe aagfange Schii mache. Mìr hȁnd bìn öis no mȁngs Joor en asigs Paar vo Ahörigem bbruucht zùm Schlaggen oder Ȁsche sääje. De Schpìtz ìscht scho fascht ase gsii wie ì de letschte Joore dëë vo de modërne Langlaufschii ùnd ìscht no ùs eme natüürliche Bogen use­gschaffet woorde, ùnd dë Schii hȁt au no kȁis Grȁbli ghaa a de Solen ùnd ìscht ùf de ganze Lengi gliich brȁit gsii. Die Schii sìnd scho öppen ùms 1910ni ùme gmacht gsii ùnd hȁnd e Bìndig ghaa wien e Sandaale mìt verschtellbaare Zeenen ùnd Rìschtrieme, won ȁigetli no rȁcht guet ghebet hȁt. Ìn Driissgger Joore hȁts dȁnn aber as Wagners Schopf ùnder de ›Hanseerete‹ zue, ùf fascht de ganze Wandbrȁiti e hölzigi Tafele mìt Schiireklaame ggëë.

Schii hȁt aber au de Laupner Wagner Hȁizme gmacht, wo deert sìd em 1905i a de Goldigerschtrooss em Wagnerpruef nooweggangen ìscht. Vorhër seigi de Hȁizme Gsell gsii bìm Wagner Schönebërger ìm Schlìpf, ùnd hebi au dem sini Schwöschter ghüroote. Tüüffi- ùnd Laupner Wagner hȁnd dȁnn au es Ziitli d Entwìcklig vom Schii mìtgmacht ùnd au verliimeti ùnd mìt Kùnschtschtoffbìlaag ùnd Oberkante verseeni Brȁtter gmacht. Vìli dervoo vom schwëëre Hìckory Holz ùs Amërika, mȁngmool au kombiniert mìt dem vo der iihȁimischen Esche wo vìll heller gsii ìscht. Die Hölzer hȁnd aber müese ganz gliichmäässig gwachse sii ùnd ùf kȁin Fall wìderhölzig. Öiseri Wagner sìnd aber dȁnn bald nȕme mìt de groosse Schiifabrìke konkurȁnzfähig gsii ùnd hȁnd mìt Weemuet die suuberi Aarbet müe­sen uufgëë.
E schpezielli Uusbìldig hȁt de jȕnger Brüeder von Schlìpf Wag­nere gmacht ghaa. De Hȁiri Schönebërger, Joorgang 1895, ìscht drùm Autowagner gsii, en doozmool sȁltene Leerpruef, hȁt aber dȁnn wìll’s an nöieren Auto kȁi Reder ùs Holz me ghaa hȁt, wìder ganz gwönd­liche Wagner müese wëërde, won vìli Joor au Saarglìferant vo de Gmȁind gsii ìscht.

Di vierti Wagnerei ìscht ìm Ùnderpùnt gfüert woorde, wo sich de Wagner Maduz eender mìt gwöndlicher Wagneraarbet bìfasst hȁt.

Wȁge, Wagereder, Fuer- ùnd Schportschlìtten ùnd aler Gattig Wërchzüügschtììl sìnd uurschprȕnglichi Ërzüügnis von Wagnereie gsii. Wobii jo sìcher der ȁint ùnd ander ìmmer scho au öppen ì Rìchtig Schriineraarbet gschaffet hȁt, wìll jo d Maschine won Ȁndi Nünzȁȁts Joorhùndert ȕberall uufchoo sìnd, em Wagner wie em Schriiner ddienet hȁnd. (Hobelmaschine, Bandsaagi ùnd Keelmaschine.)
Apropo Schlìtte! Ìscht no z sȁge, das früener ali Schlìttechueffe mìt natüürli gwachsne Chrȕmm vo Eschen ùnd Ahoreholz, sȁltener vo Bueche, gmacht gsii sìnd. Debii ìscht aber vìll Mool de Chrùmm zȁmegsetzt woorde. Lìferant vom Chrùmmholz sìnd öiseri Bërgwȁlder gsii, wo ìmmer wìder no hȕt asigi wachsed. Nùr sìnd die hȕt gaar nȕme gsuecht, mer hȁt ȁbe ggleert, mìt Hȁisswasser ùnd Wäärmi vome graade Schtùck Holz die gnäuere Chrȕmm zwȁgzbüüge.

Ich wùùrd aber glaube, das hȕt maschinegmachti Schtììl z chauffe sìnd, wo nù no ganz wenig de Schtärchi vo dene vo de Wag­neren entschprȁched, ùnd das nùr dëë wo öppis vom Lauff vo de Joorrìng verschtoot no zù wȕrkli guete Schtììle fȕr Schuflen ùnd Gable chùnnt, nȁmli dȁnn wȁnn er’s sȁlber uuslìst. Es mues jo aaschiined au ìmmer ales gschnȁller goo, ùnd eerscht au no weniger choschte. Ase wììrt au nȕme schtarch ùf de Lauf vo de Joorrìng ggachtet, ùnd die Schtììl ȁifach wie’s grad chùnnt bboge. Früender ìscht ȁbe no mìt chrùmm gwachsnem Holz gschafft woorde.

Ìs 21. Joorhùndert ȕbere hȁt sich aber glaub ìm ganzen Oberland ekȁi Wagnerei mögen ërhalte, ùnd au am letschten Ort ì der Tüüffi ìscht hȕt en Schriiner a der Aarbet, won eender Tȕȕren ùnd Ìnnen­uusbou macht. Ase gseeni’s choo, das es bald niemert me wììrt gëë, wo no alti Wagereder zggrȁchtem chann reperiere, verschwìge dȁnn nöiji mache. Dë Ùmschtand ìscht schiints z Amërika ùnd z Auschtralie scho lang Taatsach woorde, wìll deet au niemert en Pruef chann leere wie das bìn öis no ìmmer gscheet.

Das gìt aber au bìn öis wìder e Veraarmig vo früender emool vorhandenem Wȕsse, wo scho sìd lengerer Ziit e Realitäät woorden ìscht ùnd sich lȁider nȕd uufhalte loot. Di modërne Tëchnologiien aber hȁnd sìcher nie me de gschtalterischi Schpììlruum wo no di vìllnen alte Prüeff fȕr der ȁinzeln Mȁntsch ghaa hȁnd. Ase goot sìcher au vìll Gschìck fȕr Form ùnd ùnd gueti Aawȁndigsaart (Ërgonomii) verlooren ùnd chann ùf langi Sìcht au ìm Ballebërg Museumsdorf nȕme pflȁgt wëërde.